Uniejów

Uniejów może poszczycić się prawie tysiącletnią historią, co pozwala uznać miejscowość za jedno z najstarszych miast w Polsce. Pierwsze pisemne wzmianki o miejscowości Unieievo pochodzą z bulli papieża Innocentego II, wydanej w 1136 r. W owym czasie Uniejów był jedynie wspomniany jako osada położona w pobliżu Spycimierza należącego do arcybiskupów gnieźnieńskich i pełniącego ważną funkcję kasztelanii. Z biegiem lat ranga Uniejowa zaczęła rosnąć, co wiązało się z wpływem kościoła na rozwój miasta. Pierwszym arcybiskupem przebywającym w Uniejowie był Błogosławiony Bogumił, obecnie patron miasta.

Uniejów otrzymał przywilej lokacyjny przed rokiem 1290 z rąk arcybiskupa Jakuba Świnki, który w 1283 r. ufundował szpital i kościół św. Ducha. W 1331 r. miasto zostało zniszczone przez Krzyżaków. Istniejące wówczas świątynie zostały zrabowane i spalone. Po okresie zniszczeń nastąpił rozkwit gospodarczy i ludnościowy miasta, który przypadł na II poł. XIV w. i XV stulecie. W mieście osiedlało się coraz więcej mieszkańców, rozwijało się rzemiosło, kuśnierstwo, tkactwo, szewstwo, krawiectwo. Powstawały cechy rzemiosł oraz odbywały się targi i jarmarki. Działali też piekarze, rzeźnicy, prasołowie (kupcy zajmujący się sprzedażą soli). W tym czasie do rozwoju Uniejowa przyczynił się arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki, który w miejscu świątyni zniszczonej przez Krzyżaków wzniósł kościół pw. Wniebowzięcia NMP.

W latach 1360-1365 na lewym brzegu rzeki Warty wzniesiono zamek obronny, w którym arcybiskupi gnieźnieńscy przechowywali w czasie wojen swój skarbiec, księgi oraz archiwa. W zamku odbywały się synody diecezjalne i zjazdy duchowieństwa. Funkcję rezydencji arcybiskupów gnieźnieńskich zamek pełnił do końca XVIII w. Uniejowska budowla obronna pierwotnie została wzniesiona w stylu gotyckim, zaś przebudowana w XVII stuleciu w stylu renesansowym.

Od połowy wieku XVII miasto zaczęło podupadać na skutek pożarów i zniszczeń spowodowanych przez potop szwedzki. Po II rozbiorze Polski władze pruskie przeprowadziły sekularyzację dóbr arcybiskupich, a w roku 1836 dobra uniejowskie wraz z miastem i zamkiem otrzymał hrabia Karol Toll. Za czasów jego syna, Aleksandra, nastąpiły kolejne przebudowy zamku (1848-1850). Z połowy XIX w. pochodzi też park zamkowy założony w stylu angielskim. Do 1918 r. rodzina Tollów była właścicielem zamku.

Zamek Arcybiskupów Gnieźnieńskich wraz z otaczającym go Parkiem Zamkowym – prezentem dla Hrabiny Toll. Dziś zespół parkowy, podobnie jak zamek, są wpisane do rejestru zabytków.

W roku 1870 władze carskie pozbawiły Uniejów praw miejskich i miasto odzyskało je dopiero po 49 latach. Kolejny burzliwy okres dla Uniejowa to czas II wojny światowej. Rok 1939 zapisał się na kartach historii bohaterskimi działaniami oddziałów 25 Dywizji Piechoty gen. Franciszka Altera z Armii „Poznań”, które broniły przeprawy przez Wartę. Upamiętnieniem tego wydarzenia z początku września 1939 r. jest pomnik na rynku miasta. Szczególnym bohaterstwem odznaczyli się żołnierze  Podolskiej Brygady Kawalerii. W czasie działań wojennych pożar strawił większą część zabudowy rynku. Miasto było kilkakrotnie odbijane Niemcom. Niemcy zemścili się na zakładnikach i mieszkańcach okolicznych wiosek, wymordowali wszystkich nauczycieli w obozach masowej zagłady. Po wyzwoleniu w 1945 r. przez wiele lat usuwano ślady wojenne.

Kolejny okres rozwoju przypada na lata 80. i 90. XX w. W tym czasie wybudowano nową szkołę, bloki mieszkalne, przychodnię, apteki, banki oraz pawilony handlowe. Przełom tysiącleci – początek XXI w. to czas dynamicznych przemian społecznych i gospodarczych, dla których ważnym impulsem było odnalezienie i wykorzystanie wody geotermalnej oraz szanse związane z pozyskiwaniem funduszy unijnych na inwestycje. Uniejów od 2012 r. ma status miejscowości uzdrowiskowej i stawia na rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych.

O śladach średniowiecznej świetności miasta – zamku i kolegiacie – historycznych perełkach Uniejowa oraz o pozostałych zabytkach można przeczytać na stronie turystycznej. Zachęcamy również do odbycia wirtualnego spaceru po uniejowskiej kolegiacie oraz odwiedzenia strony internetowej zamku Arcybiskupów Gnieźnieńskich. Więcej o zamku można przeczytać w artykule Z. Wilk-Woś zamieszczonym w „Biuletynie Uniejowskim”, tom 4 (2015).

Patron Uniejowa – Błogosławiony Bogumił

Około tysiąca lat temu na Ziemi Uniejowskiej żył i działał arcybiskup gnieźnieński – Bogumił. W Uniejowie i pobliskim Dobrowie, gdzie miał swoją pustelnię, cieszy się on szczególnym kultem wiernych. Według udokumentowanych zapisków, miały i nadal mają miejsce liczne uzdrowienia za jego wstawiennictwem. Świadczą o nich drewniane kule zostawiane w kościele przez osoby, które doznały łask, oraz przedmioty z wosku przedstawiające uzdrowione części ciała. Dzięki cudownym uzdrowieniom Bogumił został uznany przez Kościół za błogosławionego. Proces jego beatyfikacji odbył się w XVII w. Błogosławiony Bogumił – patron Uniejowa – wciąż czuwa nad miastem, aby wszyscy, którzy tu przebywają, nadal doświadczali jego zdrowotnej opieki.

Obecnie trwają prace konserwatorskie kaplicy bł. Bogumiła w Kolegiacie Uniejowskiej. Wizualizacja ilustruje jak będzie wyglądać boczna nawa kościoła poświęcona patronowi miasta. Koniec prac przewidziano na czerwiec 2018 roku.

Budownictwo regionalne

Jedną z cech charakterystycznych świadczących o odrębności architektonicznej gminy Uniejów jest zastosowanie w budownictwie regionalnym lokalnego surowca, jakim jest opoka, potocznie nazywana tutaj „białym kamieniem”. Opoka jest skałą o zabarwieniu żółtawym, kremowym, chropowatej powierzchni i wysokiej porowatości. Cechy fizyczne i mechaniczne pozwalają na łatwą obróbkę materiału do celów budowlanych. Surowiec ten charakteryzuje się dobrymi właściwościami izolacyjnymi.

Wyraźna obecność opoki w budynkach mieszkalnych i gospodarskich nadaje krajobrazowi kulturowemu gminy wyjątkowości i wyróżnia go na tle regionów środkowej Polski i kraju. Wznoszenie budynków z kamienia stanowi rzadkość w Polsce, i jest unikalne w regionach nizinnych naszego kraju.

Przykłady budownictwa regionalnego wykorzystującego lokalny „biały kamień” są widoczne na terenie całej gminy. Największa liczba budynków wykonanych z opoki znajduje się w miejscowościach (stan na 2012 r.): Czepów (81), Wielenin (60), Orzeszków (50), Rożniatów (47), Ostrowsko (42), Stanisławów (35), Spycimierz (33), Lekaszyn (30), Uniejów (29), Wilamów (29). Oprócz typowej zabudowy wiejskiej (budynki mieszkalne, inwentarskie, stodoły), w gminie można spotkać kilka wyjątkowych budynków zbudowanych z opoki, mające specyficzne elementy architektoniczne. Są to kościoły w Wilamowie i Wieleninie, remiza strażacka w Rożniatowie, młyn i pozostałości po tartaku w Wilamowie. Ciekawymi przykładami udanych promujących lokalne walory architektoniczne jest przeniesienie na teren Zagrody Młynarskiej budynku inwentarskiego z opoki, a także zbudowanie z tego surowca nowych obiektów usługowych w Uniejowie, w których odbywają się Jarmarki Produktów Regionalnych.

Przykłady typowego dla Uniejowa budownictwa z „białego kamienia” można zobaczyć w Zagrodzie Młynarskiej – zespole muzealno-noclegowym, składającym się 5 zabytkowych obiektów przeniesionych z terenu województwa łódzkiego.

Opracowano na podstawie artykułu: Gorączko M., Gorączko A., 2013, Cechy regionalne w budownictwie na terenie gminy Uniejów, Biuletyn Uniejowski, tom 2, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 53-65.

Więcej na temat tradycyjnego budownictwa regionalnego można przeczytać w artykule: Gorączko M., Gorączko A., 2015, Potencjalne znaczenie tradycyjnego budownictwa wiejskiego w strategii rozwoju gminy Uniejów, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, nr 167/2015, wyd. PAN, Warszawa, s. 156-171.